Η προετοιμασία της εξέγερσης του 1941 στην περιοχή μας

του Βασίλη Ριτζαλέου

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Βοϊράνη», τεύχος 30, έτος 1996

Τους πρώτους μήνες της βουλγαρικής κατοχής (1941-1944) δεν υπήρχε στη Δράμα ένοπλη αντίσταση από τους υπόδουλους Έλληνες. Η εξέγερση του Σεπτεμβρίου του 1941 οργανώθηκε από τον Παντελή Χαμαλίδη ή «Αλέκο», όπως ήταν γνωστός στα χρόνια της παράνομης πολιτικής του δράσης, την εποχή του Μεταξά (1936 - 1941).

Το 1941 ο Χαμαλίδης, σε ηλικία περίπου 30 ετών, κατέχει τη θέση του Γραμματέα της Περιφερειακής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος στη Δράμα. Εκδίδει παράνομη κομματική εφημερίδα και έρχεται σ' επαφή με αριστερούς σε χωριά της Δράμας.

Στον Άγιο Αθανάσιο θεωρούνται ιδιαίτερα δραστήρια μέλη ο Θεόφιλος Αντωνιάδης και ο θείος του Κώστας Αντωνιάδης, που διατηρούσε υφασματοπωλείο στο χωριό εκείνη την εποχή.
Με τη μεσολάβηση του Θεοφίλου κρύφτηκαν σε σπίτια του χωριού αριστεροί, που καταζητούνταν από τους Βούλγαρους στις αρχές Σεπτεμβρίου του '41.

Κέντρο του κινήματος ήταν η Τσίμπλα, το βουνό που βρίσκεται πάνω από τα Κύρια.
Ο Χαμαλίδης επισκέπτεται συχνά την περιοχή μας, μοιράζει την εφημερίδα στους συνδρομητές και προσπαθεί να μυήσει τα μέλη του κόμματος στο σχεδιαζόμενο κίνημα.
Ζητά από έμπιστους ανθρώπους να στρατό-λογηθούν άτομα και να συγκεντρωθούν όπλα. Τα περισσότερα προέρχονται από την εποχή της υποχώρησης του ελληνικού στρατού την άνοιξη του 1941.

Ο Χαμαλίδης κυκλοφορεί προκηρύξεις με επαναστατικό περιεχόμενο κατά των Βουλγάρων. Καλεί τον κόσμο να ξεσηκωθεί και να βγει στα βουνά.
Τον Ιούλιο του 1941 ελάχιστοι νέοι από το Νικηφόρο ανταποκρίνονται και καταφεύγουν στα βουνά μεταξύ Δράμας και Ξάνθης, επειδή ασχολούνταν εκεί χρονιά με την ξυλεία.
Κανείς από το κόμμα δεν ενδιαφέρεται για τους ενθουσιώδεις νέους. Θα επιστρέφουν, σε λίγες μέρες, μόνοι και απογοητευμένοι στο χωριό. Ήταν τα πρώτα σημάδια κακής οργάνωσης.

Ύστερα από μερικές βδομάδες θα ξεκινήσει νέα προσπάθεια από ομάδα δεκαπέντε ανθρώπων, που θα επιλέξουν το κρησφύγετο στην Τσίμπλα, θα συγκεντρώσουν όπλα στα χωριά και θα οργανώσουν τους μυημένους.
Δέκα μέρες πριν από την εξέγερση, που έγινε στις 29 Σεπτεμβρίου 1941, δίνεται το σύνθημα του Χαμαλίδη και όλοι μαζί ανεβαίνουν στο βουνό. Ο «Αλέκος» πηγαίνει μαζί τους, παίρνοντας και τη γραφομηχανή, για να γράφει προκηρύξεις.

Ανάμεσα στους δεκαπέντε της ηγετικής ομάδας ήταν και ο συγχωριανός μας Παρασκευά Ισαακίδης. Επρόκειτο για ένα δραστήριο άτομο με επιχειρηματικό πνεύμα. Τι ζητούσε, όμως, ανάμεσα σε αντάρτες; Ο Παρασκευάς θεωρήθηκε ανεπιθύμητος από τους Βούλγαρους, καθώς οι τελευταίοι απομάκρυναν προς τη γερμανοκρατούμενη ζώνη (τα 'σύνορα" ήταν στο Στρυμώνα) όλους τους δραστήριους Δραμινούς.
Οι αντάρτες έμαθαν για τον Παρασκευά από σύνδεσμο στο χωριό μας και του ζήτησαν να τους ακολουθήσει.
Εκείνος έβλεπε τα πράγματα μ' επιχειρηματικό πνεύμα και κάποιον ενθουσιασμό. Τους ακολούθησε, ενώ έστειλε τη γυναίκα και το γιο του σε κάποιο χωριό του Παγγαίου, απ' όπου, καταγόταν η γυναίκα του, για ν' αποφύγουν τα αντίποινα των καταχτητών.
Ο Ισαακίδης πρόσφερε διπλά στο κίνημα. Ήταν ευκατάστατος και βοήθησε οικονομικά στην προετοιμασία του. Έπειτα. προερχόταν από τον Πόντο και γνώριζε από αντάρτικο.
Όταν ανέβαιναν στο βουνό οι δεκαπέντε, ο Παρασκευάς φορτώθηκε και με δεύτερο όπλο, αλλά είδε πως ορισμένοι δεν ήταν εξίσου πρόθυμοι και τα άφηναν στους άλλους, Παραπονέθηκε στους υπόλοιπους, γιατί εκείνοι ήταν πιο σωματώδεις από τον ίδιο.

Όταν ξεσπά το κίνημα. η δύναμη των ανταρτών ανέρχεται σε 100 - 120 αντάρτες. Δύο άτομα προσπαθούν να φύγουν την τελευταία στιγμή, αλλά συλλαμβάνονται για την αποφυγή προδοσίας. Το πραγματικό όμως πρόβλημα του, Χαμαλίδη ήταν η απουσία έμπειρων στρατιωτικών.
Πολλοί από τους αντάρτες είχαν πολεμήσει στα αντάρτικα του Πόντου, στο Αλβανικό Μέτωπο και στα Οχυρά, αλλά κανείς δεν είχε τότε κάποιο επιτελικό πόστο για την οργάνωση του κινήματος.

Συχνά ο Χαμαλίδης μοιραζόταν αυτόν τον προβληματισμό με τους στενούς του συνεργάτες. Γνώριζε πως ο ενθουσιασμός τους δεν ήταν αρκετός. Χρειάζονταν και τις στρατιωτικές γνώσεις κάποιων ανθρώπων.
Στο στρατιωτικό τομέα τοποθέτησε αρχηγό τον καπετάν-Κίτσο. «Ήταν ακατάλληλος για τη θέση» θυμούνται άνθρωποι που έπαιξαν κάποιο ρόλο στα γεγονότα. Ο «Αλέκος» είχε την γενική εποπτεία και ευθύνη. Εκείνος έπαιρνε αποκλειστικά όλες τις αποφάσεις. Οι στενοί του συνεργάτες είχαν συγκροτήσει μια Επιτροπή που είχε όμως συμβουλευτικό χαρακτήρα, χωρίς καμία ισχύ.

Η ιστορική έρευνα βρίσκεται ακόμη στην αρχή, για να προχωρήσουμε σε οποιαδήποτε συμπεράσματα για τους σκοπούς του κινήματος. Από την αρχή τέθηκε το δίλημμα: Προδοσία και προβοκάτσια των Βουλγάρων ή αυθόρμητη εξέγερση πατριωτών; Κάτω από το βάρος των χιλιάδων νεκρών από τα αντίποινα και τις διχόνοιας αριστερών και δεξιών στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, κανείς ιστορικός δεν καταπιάστηκε σοβαρά με το θέμα. Με αίσθημα ευθύνης πρέπει να καταγράψουμε όλες τις μαρτυρίες και να τις αξιοποιήσουμε στο άμεσο μέλλον.

Πρόσφατες εκδόσεις βιβλίων σχετικές με την εξέγερση του 1941

Μαρτυρίες ηρώων Ανατολικής Μακεδονίας 1940 - 1944, Θεόδωρος Ξόμαλης, Καβάλα 1993, σελ. 400.

Με το ιδιαίτερα σημαντικό βιβλίο του ο κ. Ξόμαλης, ταγματάρχης του δικαστικού σώματος των ενόπλων δυνάμεων, έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό στην ιστορική έρευνα για την περιοχή μας. Κατόπιν πολύχρονης και κοπιαστικής προσπάθειας, συγκεντρώνει τις μαρτυρίες ανθρώπων που πολέμησαν στο Αλβανικό Μέτωπο, στις μάχες των Οχυρών και στη μάχη της Κρήτης, από τα χωριά της Δράμας, της Καβάλας και των Σερρών. Διασώζει όμως και δεκάδες μαρτυρίες για την τραγική περίοδο της βάρβαρης Βουλγαρικής Κατοχής (1941 - 1944) την πείνα, τις εκτελέσεις, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, το αντάρτικο.

«Περιέτρεξα όλη την Ανατολική Μακεδονία από την άνοιξη του 1989, συνάντησα τους ήρωες των Μετώπων, τους διασωθέντες από τις ομαδικές εκτελέσεις της βουλγαρικής κατοχής, συνομίλησα με τις τοπικές αρχές, συγκέντρωσα στοιχεία από φωτογραφικό και έντυπο υλικό που αναφέρεται στην εποχή εκείνη και ευτύχησα να ολοκληρώσω την τετράχρονη αυτή προσπάθειά μου τον Απρίλιο του 1993», αναφέρει στην εισαγωγή του ο συγγραφέας.

Dramskoto Vastanie 1941 (Η εξέγερση του 1941 στη Δράμα), Georgi Daskalov, Σόφια 1992.

Το έργο του βούλγαρου ιστορικού Daskalov έχει για μας ιδιαίτερη αξία, γιατί παρουσιάζει ολοκληρωμένη τη βουλγαρική άποψη για τα γεγονότα και μάλιστα τεκμηριωμένη, μέσα από τη συστηματική μελέτη των βουλγαρικών αρχείων. Συγκεκριμένα, κάνει έρευνα στα κρατικά αρχεία και στα αρχεία του στρατού, που είναι απρόσιτα για τον Έλληνα ερευνητή.

Σύμφωνα με το υλικό του, πριν από την εκδήλωση της εξέγερσης στη Δράμα, έφτασαν πληροφορίες στις βουλγαρικές αρχές κατοχής για τη σύσταση ενόπλων ομάδων. Κατά την άποψή του η εκδήλωση της εξέγερσης, που οργανώθηκε από τους κομμουνιστές, επισπεύτηκε από το φόβο της αποκάλυψης και προτού ολοκληρωθούν οι προετοιμασίες.

Αν και γίνεται λόγος για 3000 θύματα ανάμεσα στον άμαχο πληθυσμό, επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στις συνθήκες κάτω από τις οποίες η Βουλγαρία απέτυχε να προσαρτήσει την Ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, την περίοδο 1941 - 1944. Κατά την γνώμη του ιστορικού, η χώρα του είχε κάθε δικαίωμα να το πράξει...

Ευχαριστώ θερμά τον υποψήφιο Διδάκτορα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κ. Τ. Χατζηαναστασίου, για την ευγενική παραχώρηση αδημοσίευτου υλικού.

• Προηγούμενο
• Επόμενο