Στην Μπόργιανη των μουσουλμάνων και των πρώτων προσφύγων

του Βασίλη Χ. Ριτζαλέου

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Βοϊράνη», τεύχος 47, έτος 1999

Σταθερή επιλογή όσων ασχολούμαστε συστηματικά με την τοπική ιστορία είναι η διαρκής αναζήτηση νέων στοιχείων που θα συμπληρώσουν τις μέχρι τώρα πληροφορίες για το κοντινό και απώτερο παρελθόν του τόπου μας, ανεξάρτητα αν κατοικούσαν παλαιότερα Έλληνες ή αλλοεθνείς. Στο άρθρο που διαβάζετε συγκεντρώθηκαν πληροφορίες από διάφορες πηγές για το χωριό μας, την ονομασία, τους κατοίκους και τον πρώτο πρόεδρο του χωριού κάτω από ελληνική διοίκηση, τον .. Μεμέτ Οσμάν!

Η εφημερίδα έχει ασχοληθεί αρκετές φορές με την τουρκική ονομασία του χωριού «Μπόρ(γ)ιανι» ή «Μπόιραν» σε κάποιες άλλες πηγές. Μας απασχόλησαν το πότε εμφανίζεται και το αν συνδέεται με προηγούμενη πιθανή ελληνική ονομασία («Βοϊράνη») σε οικισμό της ίδιας περιοχής. Σε χειρόγραφο του 17ου αιώνα από τη Μονή Εικοσιφοίνισσας στο Παγγαίο, που μελέτησε και δημοσίευσε ο πανεπιστημιακός καθηγητής Βασίλης Άτσαλος, αναφέρεται το όνομα «Εμπώριανη», κοντά στα ονόματα «Δοξάτου» και «Μποσινός» (σ.σ. Καλαμώνας) στο φύλλο 74, ενώ στο φύλλο 77ν γίνεται λόγος για την «μπόριανη».

Εφόσον βέβαια μπορούμε να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο πως υπάρχει και άλλος τόπος στην περιοχή με την ίδια ονομασία, πρόκειται μάλλον για τις παλαιότερες γνωστές αναφορές στο -άλλοτε τουρκικό- χωριό μας και με μεγαλύτερη ασφάλεια μπορούμε να γράφουμε πως η τουρκική ονομασία του χωριού, από τον 17ο αιώνα τουλάχιστο, ήταν «Μπόριανι» (ή Μπόριανη αν προτιμάτε). Δυστυχώς δεν γνωρίζω το περιεχόμενο του αποσπάσματος στο χειρόγραφο, για ποιο λόγο, δηλαδή, γίνεται η παραπάνω αναφορά στο χωριό¹.

Πραγματοποιώντας ένα άλμα στο χρόνο και γυρίζοντας στις αρχές του αιώνα που φεύγει, όταν το χωριό μας , ήταν ακόμη μουσουλμανικό, βρίσκουμε ενδιαφέροντα στοιχεία για τον πληθυσμό του. Ο Χαλκιόπουλος, αξιοποιώντας στοιχεία από τουρκική απογραφή του 1905 για την περιφέρεια (το βιλαέτι) της Θεσσαλονίκης, αναφέρει στο έργο του για τη Μακεδονία πως 705 άτομα ζουν στην «Μπόργιανι» της επαρχίας (του καζά) της Δράμας². Σε στατιστική του ελληνικού στρατού γίνεται λόγος για 700 μουσουλμάνους και 40 Έλληνες πρόσφυγες στο χωριό μας πριν από τον πρώτο βαλκανικό πόλεμο του 1912³.

Στην πρώτη απόπειρα επίσημης απογραφής του πληθυσμού στα εδάφη που απελευθερώθηκαν από τον ελληνικό στρατό με τους βαλκανικούς πολέμους, αναφέρεται πως στο χωριό «Μπόργιανη», το 1913, ζούσαν 583 άτομα, 294 γυναίκες και 289 άνδρες, χωρίς να διευκρινίζεται αν πρόκειται μόνο για μουσουλμάνους⁴.

Σύμφωνα όμως με τους πίνακες της επιτελικής υπηρεσίας στρατού, τον Αύγουστο του 1915, βρέθηκαν στο χωριό μας 500 μουσουλμάνοι γηγενείς, 200 μουσουλμάνοι πρόσφυγες άγνωστης προέλευσης, 40 Έλληνες κάτοικοι πριν από το 1912 και 387 Έλληνες πρόσφυγες, συνολικά 468 άνδρες και 459 γυναίκες. Συγκρίνοντας τα στοιχεία, είναι φανερό πως σημειώθηκε μετακίνηση μουσουλμανικού πληθυσμού από το χωριό προς την Ανατολή, κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων, εξαιτίας της αβεβαιότητας των μουσουλμάνων κατοίκων και του φόβου τους κυρίως από τη στάση των βουλγαρικών κατοχικών δυνάμεων.

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η πληροφορία πως οι ελληνικές αρχές από το 1913, δείχνοντας σεβασμό στις συνήθειες του τόπου και στη μουσουλμανική πλειοψηφία του χωριού, έδωσαν τη θέση του κοινοτάρχη, του «μουχτάρη», στο μουσουλμάνο Μεμέτ Οσμάν. Μάλιστα ο μισθός του ανέρχεται σε 414 δραχμές, σύμφωνα με έγγραφο που βρίσκεται σε αρχείο της Θεσσαλονίκης⁵.

Δεν ήταν όμως και ο μοναδικός μουσουλμάνος που ανέλαβε τη διοίκηση στην περιοχή του. Σε πολλά χωριά της Δράμας όπου οι μουσουλμάνοι ήταν η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού, ο πρόεδρος, ο «μουχτάρης», δεν ήταν χριστιανός. Άλλωστε, όπως είναι γνωστό από τις πηγές, νομάρχης Δράμας -πιθανόν ο πρώτος στην ιστορία της ελληνικής πόλης - τοποθετήθηκε ο Αλή - Βέη Ναηπζαδές(;), Τουρκοκρητικός στην καταγωγή και πρώην νομάρχης Χανίων⁶.

Η σύνθεση του πληθυσμού της περιοχής αλλάζει ουσιαστικά με τις μεγάλες μετακινήσεις των προσφύγων την περίοδο 1920-1924. Η ανταλλαγή των μουσουλμάνων και των βουλγαρικής συνείδησης κατοίκων με τους Έλληνες πρόσφυγες της Μικρός Ασίας και της Βουλγαρίας αποτελεί τόσο σημαντική μεταβολή για το νομό της Δράμας όσο ήταν και η ένταξη της περιοχής στα διοικητικά όρια του ελληνικού κράτους.

Στο χωριό μας, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, εγκαταστάθηκαν 805 Έλληνες πρόσφυγες, 422 γυναίκες και 383 άντρες, μέχρι τον Απρίλιο του 1923, χωρίς να διευκρινίζεται αν πρόκειται για το σύνολο των ανθρώπων προσφυγικής καταγωγής, που είχαν φτάσει στη νέα τους πατρίδα μέχρι εκείνη τη χρονική στιγμή τόσο από την Ανατολή όσο και από τη Βουλγαρία. Τα αντίστοιχα στοιχεία για τα Κύρια, σε όλους τους τότε «Μαχαλάδες», αναφέρονται σε 1124 πρόσφυγες, για το Δοξάτο σε 747 και για το Κεφαλάρι σε 164 άτομα⁷.

Το κύμα των Ελλήνων προσφύγων θα συνεχιστεί και τους επόμενους μήνες, ενώ οι μουσουλμάνοι της Δράμας παρέμεναν στα σπίτια τους αφού δεν ασκούνταν σε βάρος τους βία ανάλογη με εκείνη των Τούρκων στην Ανατολή. Οι μουσουλμάνοι της περιοχής, αφού μάζεψαν τον καπνό για τη σοδιά του 1923, έφυγαν οι περισσότεροι μεταξύ Ιανουαρίου και Μαΐου του 1924, εξαντλώντας τα σχετικά περιθώρια που έδινε ειδική συμφωνία ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Τουρκία για την ανταλλαγή των πληθυσμών στα «σαντζάκι» της Δράμας και την Κρήτη⁸.

Ίσως σε μια επόμενη ευκαιρία να έχουμε περισσότερα στοιχεία για την ενδιαφέρουσα συνύπαρξη μουσουλμάνων κατοίκων και Ελλήνων προσφύγων στο χωριό μας το διάστημα τέλη 1922 - αρχές 1924. Πώς άραγε αντιμετώπισαν οι απελπισμένοι από τις συνέπειες του ξεριζωμού παππούδες μας τους φοβισμένους από την «πλημμυρίδα» των προσφύγων μουσουλμάνους; Σε πείσμα εκείνων που μας καλούν να ξεχάσουμε την ιστορία μας, εμείς θα συνεχίσου με να ψάχνουμε...

1. Β. Άτσαλος «Ανέκδοτο σημείωμα για τον κτήτορα της Μονής τηςΙΠαναγίας της Αχειροποιήτου τον Παγγαίου: το πρόβλημα της ιστορικής παρουσίας τον οσίου Γερμανού, της αρχαιότητας της μονής και των σχέσεων της με τη Μακεδονική δυναστεία», Πρακτικά β’ επιστημονικής συνάντησης «Η Δράμα και η περιοχή της. Ιστορία και Πολιτισμός», Δράμα 18-22 Μαΐου 1994, τ.1, Δράμα 1998, σ. 234.

2. Αθ. Χαλκιόπουλος, Η Μακεδονία. Εθνολογική στατιστική των βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηριού, Αθήνα 1910, σ. 67.

3. Επιτελική Υπηρεσία Στρατού, Στατιστικοί πίνακες του πληθυσμού κατ’ εθνικότητας των νομών Σερρών και Δράμας, Αθήναι 1919.

4. Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας / Διεύθυνσης Στατιστικής, Απαρίθμησις των κατοίκων των νέων Επαρχιών της Ελλάδος του έτους 1913, εν Αθήναις 1913, σ. 51.

5. Ι.Α.Μ., Γ.Δ.Μ., ΦΑΚ 12, σ. 44.

6. Γ. Δημακόπουλος, «Η διοικητική οργάνωσις των καταληφθέντων εδαφών (1912-1914). Γενική επισκόπησις», πρακτικά συμποσίου «Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων 1910-1914», Αθήνα 1993, (ανάτυπο), σ. 222.

7. Υπουργείον Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως / Τμήμα Στατιστικής, Απογραφή προσφύγων, ενεργηθείσα κατ’ Απρίλιον 1923, εν Αθήναις 1923, σ. 9.

8. Ladas, The exchange of minorities. Bulgaria, Greece and Turkey (Η ανταλλαγή των μειονοτήτων. Βουλγαρία, Ελλάδα και Τουρκία), New York 1932, p. 425-427.S

• Ιστορία